Kurie kanoników warmińskich na zewnątrz murów obronnych katedry we Fromborku w XVI–XVII wieku

Statuty kapituły przyznawały każdemu z kanoników prawo posiadania przy katedrze kurii kanonicznej (curia canonicalis). Kilka z nich znajdowało się w obrębie murów warowni, większość zaś po ich stronie zewnętrznej, w obrębie parcel ogrodowych rozłożonych dookoła, głównie na trzech wzgórzach – na tym samym, na którym znajdowała się katedra oraz na zachód i na wschód od niej. W ten sposób mógł być spełniony statutowy wymóg kanonicznej rezydencji w miejscu, które stanowiło siedzibę kapituły, a wraz z tym – możliwość korzystania z „owoców prebendy”, czyli przysługującego rezydującemu kanonikowi prawa do dochodów i innych korzyści płynących z prebendy[1]. Wszelako w 1480 r., zapewne wskutek doświadczeń nabytych w okresie całego ćwierćwiecza wojen i niepokojów (1454–1479), zalecono specjalnie wznoszenie kurii wewnątrz murów warowni katedralnej[2]. Z kolei w 1499 r., w trosce o stan obronny katedry, w obliczu rosnących napięć w stosunkach polsko-krzyżackich, postanowiono przydzielić kanonikom wieże obronne w murach warowni[3]. Trzeba podkreślić, że wbrew przypuszczeniom dawniejszych autorów, wieże przydzielone kanonikom, a wśród nich tzw. wieża Kopernika, nie miały charakteru mieszkalnego, pełniły bowiem nadal funkcje obronne[4].

Zalecenie z 1480 r. dotyczące budowy kurii wewnątrz warowni, okazało się na tyle skuteczne, że po jakimś czasie musiało zaistnieć słowne rozróżnienie obydwu rodzajów kurii, a mianowicie „kurie zamurne” (extramoeniana) lub „poza murami” (extra muros) oraz „kurie wewnątrz murów” (infra muros). Wytworzony w ten sposób stan rzeczy znalazł usankcjonowanie w kolejnej, znacznie rozszerzonej wersji statutów z 1532 r. Uregulowano w nich całokształt spraw związanych z kuriami (rozdziały 30–36) oraz przyznano kanonikom prawo równoczesnego posiadania obydwu rodzajów kurii (rozdział 36)[5].

Procedura związana z opcją kurii, ich użytkowaniem i zbywaniem, została już wcześniej opisana w związku z kurią zewnętrzną oraz wieżą obronną, które znajdowały się w posiadaniu Mikołaja Kopernika[6]. Wyjaśniono przy tym istotną różnicę między kuriami zewnętrznymi i zupełnie niezależnymi od nich folwarkami kanonicznymi, które w literaturze mylnie utożsamiano, pomimo że były optowane oddzielnie[7]. Właśnie z tego powodu, aż po ostatnie czasy nie potrafiono zidentyfikować kurii należącej do Kopernika, w związku z czym prowadzone w latach 1966–1967 metodą elektrycznooporową poszukiwania płyty obserwacyjnej astronoma, znajdującej się w ogrodzie jego kurii, a w ślad za tym także badania archeologiczne, odbywały się w miejscach zupełnie niewłaściwych[8].

Z tych samych powodów nie potrafiono nie tylko zlokalizować kurii Kopernika, ale też wskazać mieszkańców którejkolwiek innej. Piszący na ten temat F. Dittrich mógł to uczynić jedynie dla okresu następującego po wojnach szwedzkich w drugiej połowie XVII w., ponieważ dla każdej kurii założono wówczas osobną teczkę akt[9]. Ustalenia tego autora spożytkował twórczo Z. Nawrocki, konfrontując dostępny materiał źródłowy z poszczególnymi obiektami istniejącymi w terenie[10].

Istotną pomoc przy identyfikacji tych obiektów wraz z ich usytuowaniem w historycznych granicach parcel ogrodowych, stanowi plan Rehefelda z 1837 r. Wszystkie kurie określono tam wedle imion ich świętych patronów[11]. Podobnie też wspomniane wyżej badania terenowe z lat 1966–1967, pomimo że miały ograniczony zasięg, przyniosły istotne korzyści w zakresie odtworzenia konfiguracji terenu, właściwej dla pierwszej połowy XVI w. Ten aspekt znalazł kontynuatora w osobie Z. Nawrockiego, który opisał oraz przedstawił w formie graficznej nie tylko przemiany w ukształtowaniu terenu, jakie zaistniały w drugiej połowie XVI w., ale także historyczne przemiany w architekturze kurii zewnętrznych. W tym względzie punktem wyjścia w jego badaniach było rozpoznanie zasięgu przestrzennego gotyckich piwnic, które uwidocznił graficznie w obrębie rzutów, określających późniejszą rozbudowę przestrzenną poszczególnych kurii. Sporządzony przez tego autora plan, uwzględniający te zagadnienia, będzie też nam pomocny przy identyfikacji poszczególnych obiektów w związku z ich mieszkańcami[12].

W myśl zasad określonych przez statuty, kurie były nabywane w drodze opcji, które odbywały się w trakcie posiedzeń kapituły zawsze wtedy, gdy któraś z kurii zawakowała – najczęściej wskutek śmierci jej dotychczasowego posiadacza. Porządkiem opcji rządziła zasada precedencji, toteż zwolnioną kurię jako pierwszy miał prawo optować prepozyt (zwalniając w takim wypadku tę, którą posiadał dotychczas i poddając ją kolejnej opcji), po nim odpowiednio inni prałaci, a na koniec kanonicy według stażu w kapitule. Ta zasada była istotna. Kurie były bowiem zróżnicowane pod względem swej jakości oraz położenia, a zatem ich atrakcyjność kształtowała się wedle gustów i upodobań, ale także i możliwości finansowych, co miało znaczenie, jak wiadomo, w przypadku Mikołaja Kopernika. Podobne względy decydowały o tym, że w niektórych wypadkach, jak zobaczymy, optowano puste działki (area deserta), bynajmniej nie po to, aby od razu zbudować kurię, lecz dla dopełnienia formalnego wymogu posiadania kurii – choćby przyszłościowo.

Cenę kurii kapituła określała szacunkowo. Po dokonaniu opcji kanonik wypłacał należność swemu poprzednikowi (jego spadkobiercom), lub wprost kapitule, gdy zmarły nie pozostawił w testamencie odpowiednich dyspozycji. Należność można było spłacić w dwóch rocznych ratach.

Optowane obiekty do XVIII w. nie posiadały nazwy, toteż określano je według nazwisk posiadaczy, czasem też dodatkowo według ich położenia. W ten sposób, w miarę, jak się zmieniali posiadacze kurii, powstawały całe łańcuchy opcji, których ogniwa powiązane były ze sobą chronologicznie. Zasadnicza trudność, której nie umiano sprostać, polegała na tym, aby wzajemnie odróżnić od siebie poszczególne łańcuchy opcji oraz każdy z nich odnieść do właściwej kurii. Przypomina to podobną zagadkę związaną z ustaleniem łańcuchów posiadaczy wszystkich szesnastu ołtarzy kanonicznych w katedrze, z tą jednak różnicą, że w przeciwieństwie do kurii ołtarze nie były poddawane opcji, lecz z reguły (choć nie zawsze) dziedziczone po poprzednikach wraz z kanonikatem. Różnica odnosi się też do faktu, że każdy z szesnastu kanoników stanowiących kapitułę miał swój ołtarz, natomiast okazuje się, że nie każdy z nich miał kurię. Na podstawie protokołów z posiedzeń kapituły w omawianym okresie, można było wyróżnić jedynie trzynaście łańcuchów opcji. I nie znajdujemy ponadto w aktach kapituły ani jednego przypadku, aby poza owymi trzynastoma łańcuchami opcji pojawiały się jakiekolwiek inne, sporadyczne opcje, które mogłyby dowodzić istnienia większej liczby kurii zewnętrznych, niż to stwierdzono[13].

A. Kuria pod patronatem św. Stanisława Kostki, w latach 1514–1543 należąca do Mikołaja Kopernika[14]

Pierwszym znanym posiadaczem tej kurii był Arnold Datteln, w latach 1424–1458 prepozyt kapituły. Wskutek przystąpienia kapituły do Związku Pruskiego, naraziła się ona na represje ze strony Krzyżaków. W grudniu 1454 r. najazd krzyżacki spalił Frombork i spustoszył kurie kanoników, wskutek czego, na cały okres wojny zmuszeni byli opuścić miejsce swojej stałej rezydencji. Prepozyta Arnolda Dattelna, wraz z innymi, spotykamy na zamku olsztyńskim. Gdy jednak zamek ten w 1455 r. podstępnie opanowali Krzyżacy (łamiąc układ zawarty z kapitułą), związkowcy posądzili kanoników o zdradę i w odwecie spalili ich kurie fromborskie[15]. Koniec wojny u schyłku 1466 r. nie oznaczał jednak możliwości powrotu do Fromborka i odbudowy kurii, ponieważ w warowni fromborskiej jeszcze kilka lat stacjonowali zaciężni związkowi, zaś po śmierci biskupa Pawła Legendorfa w połowie 1467 r., stopniowo począł zaogniać się spór z Kazimierzem Jagiellończykiem o obsadę stolicy biskupiej. Przerodził się on w otwarty konflikt zbrojny z elektem kapituły Mikołajem Tungenem, sprzymierzonym z Krzyżakami i zakończony dopiero na podstawie układu z 15 lipca 1479 r. Wskutek tego, kapituła zdolna była zebrać się nie wcześniej, niż 11 stycznia 1480 r. Na tym też posiedzeniu uporządkowano wszystkie zaległe sprawy, związane zwłaszcza z przydziałem ołtarzy (odpowiednio do tego, po kim dziedziczono kanonikaty), jak też – zgodnie z wymogami statutów – poddano opcji wakujące kurie[16]. Z tego wynika, że w ciągu całego ćwierćwiecza (1455–1480) kurie znajdowały się w stanie ruiny i dopiero po wspomnianej opcji z 1480 r., nowi ich właściciele mogli przystąpić do odbudowy.

W międzyczasie, w 1458 r., prepozyt Arnold Datteln zrzekł się prałatury, a rok później zmarł. Rzecz interesująca, że tę samą kurię optował na wspomnianym posiedzeniu kapituły (a miał w tej sprawie pierwszeństwo) jeden z jego kolejnych następców, prepozyt Enoch Kobelau. Wydaje się prawdopodobne, że ta właśnie kuria uchodziła za najbardziej reprezentacyjną. Mogły o tym decydować przynajmniej trzy względy: była największa ze wszystkich[17], położona była w najwyższym punkcie terenu otaczającego katedrę i łatwo dostępna – była pierwszą w rzędzie, licząc od północy i najlepiej ze wszystkich skomunikowaną z otoczoną murami obronnymi katedrą, ponieważ na jej przedpiersiu, znajdował się most drewniany, długi na 70 kroków, biegnący wprost do zachodniej bramy warowni[18].

Po zmarłym 3 marca 1512 r. Enochu Kabelau kuria stała pusta. Obrany 12 grudnia 1513 r. jego następca Krzysztof Suchten nie zgłosił chęci optowania tej kurii, której wartość wyceniono na 175 grzywien. Przyczyna leżała w tym, iż nabycie tak kosztownej kurii w obliczu zbliżającej się wojny polsko-krzyżackiej byłoby wysoce ryzykowne. Gdy więc 12 kwietnia 1512 r. poddano ją opcji, nie było chętnych. Dopiero dwa lata później, 17 marca 1514 r., opcję swą zgłosił Mikołaj Kopernik, ale tylko dlatego, iż umożliwiono mu nabycie kurii w trzech rocznych ratach. Pomimo, że statuty dopuszczały płatność jedynie w dwóch ratach, takie rozwiązanie leżało w interesie kapituły, ponieważ dom stojący od lat pustką ulegał destrukcji i tracił na wartości[19]. Dziś już wiadomo, że dla Kopernika jedyną istotną wartością tego obiektu było jego szczególne usytuowanie, które wyróżniało go spośród wszystkich innych. Zwrócono uwagę, że miejsce usytuowania tej kurii jeszcze dziś góruje nad terenem warowni o 5 metrów, pierwotnie zaś ta różnica była znacznie większa[20]. Gdy w związku z 40-leciem Muzeum Mikołaja Kopernika w 1988 r., niżej podpisany miał możność obejrzenia zaplecza ogrodowego tej kurii w towarzystwie prof. Jerzego Dobrzyckiego, ów wybitny historyk astronomii odniósł się do decyzji Kopernika z pełnym zrozumieniem. Skonstatował, że było to w istocie jedyne miejsce, które w sposób niezakłócony odsłaniało południowy horyzont, na którym skupiały się zainteresowania badawcze Kopernika. Równie istotnym mógł być fakt, iż była to kuria pierwsza w rzędzie, posiadająca tylko jednego sąsiada.

Po śmierci Kopernika, tę kurię oszacowano jedynie na 100 grzywien[21]. Tę rażąco niską wartość może tłumaczyć to, iż wraz z innymi kuriami została zniszczona przez najazd krzyżacki 23 stycznia 1520 r., a następnie odbudował ją Kopernik w postaci znacznie skromniejszej. Dowodzi to, że w istocie zależało mu bardziej na ogrodzie, w którym miała się znaleźć jego płyta obserwacyjna, aniżeli na samej kurii. Po jego śmierci kurię optował 6 lipca 1543 r. dziekan Leonard Niderhoff i tutaj 6 grudnia 1545 r. zastała go śmierć. Wówczas kuria warta była już tylko 90 grzywien[22]. Dopiero też po kilku latach znalazła chętnego nabywcę. Optował ją 28 stycznia 1551 r. dziekan Eggert Kempen. Zapewne niewiele w niej mieszkał – natychmiast po powrocie z Trydentu przystąpił do jej gruntownej przebudowy, na co otrzymał od kapituły 11 maja 1565 r. specjalne zezwolenie[23]. Zarówno petycję Kempena, jak i sam obiekt przeanalizował Z. Nawrocki, który stwierdził, że „przebudowa łączyła się z pewnym odchyleniem od osi dotychczasowego układu, a także z jej rozszerzeniem”. W piwnicy, w korytarzu po stronie zachodniej, „mur zachodni przebiega skośnie w stosunku do pozostałych murów”. Ów skośny mur piwniczny to właśnie pozostałość fundamentów kurii Kopernika[24]. Gdy w 1584 r. przybył do Fromborka Eliasz Cimber, specjalny wysłannik Tychona de Brahe, aby przy pomocy udoskonalonego instrumentu sprawdzić dokładność niektórych obserwacji odnotowanych przez Kopernika w De revolutionibus, w swym dzienniku zapisał, że obserwacje swoje wykonywał „wśród zabudowań pana Eggerta Kempena” i że swój instrument ustawił na płycie obserwacyjnej – „upewniwszy się co do linii południkowej, trwale umocowanej na licu płyty”[25]. A więc tę płytę obserwacyjną, z której korzystał sam Kopernik, określając ją mianem pavimentum, jeszcze 41 lat po jego śmierci Cimber odnalazł w stanie nadającym się do użytku, z doskonale widoczną linią południkową.

Po śmierci Kempena, kurię poza murami, „pierwszą w rzędzie na wzgórzu”, wyceniono na 500 grzywien. W 1586 r. optował ją Albert Lichtenhain, a po jego śmierci w 1593 r. Jan Woreński, który posiadał ją do śmierci w 1606 r.[26] Po nim optował ją Samuel Knuth i podobnie zatrzymał do śmierci w 1614 r.[27] Kolejnymi posiadaczami kurii byli Feliks Konarski (na miesiąc przed jego śmiercią, 7 lutego 1620 r. kurię otaksowano zaledwie na 200 grzywien) oraz Michał Działyński[28]. Po wojnach szwedzkich, zniszczoną kurię odbudował kustosz, a od 1665 r. dziekan Ludwik Fantoni. Po jego śmierci w 1681 r. kurię posiadał Piotr Rostkowski, który zmarł w 1702 r. Nad wejściem umieścił on wizję apokaliptyczną oraz swój herb Dołęga. W 1715 r. we wnęce nad wejściem umieszczono malowany na miedzi wizerunek św. Stanisława jako patrona kurii[29].

B. Kuria pod patronatem św. Michała Archanioła

Pierwszym znanym posiadaczem był Feliks Reich. Dwa tygodnie przed jego śmiercią, 26 lutego 1543 r., kurię optował Jerzy Donner (AAWO, AK 2, k. 13). Od tego momentu łańcuch opcji przedstawiał się następująco:

6 IX 1945 r. za 400 grzywien nabył kurię Maurycy Ferber, który zmarł 13 IV 1546 r. (AK 2, k. 17, 20 b). 22 IV 1547 r., według poprzedniej taksy, kurię nabył Eustachy Knobelsdorf, który zmarł 11 VI 1571 r. (AK 2, k. 22). 25 VII 1571 r. za cenę 500 grzywien, optował kantor Marcin Kromer, który zwolnił kurię 9 XI 1579 r., po objęciu rządów biskupich (AK 2, k. 57 b). 9 XI 1579 r., według poprzedniej taksy, „kurię położoną za murami, między kurią dziekana Eggerta Kempena oraz kurią Michała Konarskiego”, optował kustosz Jan Leomaen, który zmarł 18 VIII 1582 r. (ibidem). 7 IX 1582 r., za cenę 460 grzywien, optował Jan Hannow, który zmarł 21 V 1588 r. (AK 2, k. 70, 72). 26 VII 1588 r., za cenę jak wyżej, kurię optował dziekan Jan Kreczmer, który zmarł 12 V 1604 r. (AK 2, k. 96, 97). 10 VI 1604 r., kurię otaksowaną na 300 grzywien, „położoną między kurią Jana Woreńskiego z jednej strony [A] oraz kurią Henryka Hindenberga z drugiej” [C], optował Jan Pisiński, który zmarł 28 VIII 1612 r. (Ak 2, k. 128). 10 IX 1612 r., po śmierci tamtego, za cenę 300 grzywien, optował Fabian Konopacki, który zmarł 22 V 1619 r. (AK 3, s. 19–20, 23). 7 VI 1619 r., po śmierci tamtego, „pozostałą po nim kurię, położoną między kurią kantora [Henryka Hindenberga, C] oraz kurią Konarskiego” [A], optował Michał Bistram, za cenę 450 grzywien, zmarł 3 II 1624 r. (AK 4, k. 33 b). 23 II 1624 r., za cenę 500 grzywien optował Jan Vastovius, który w 1632 r. otrzymał dębinę na zabudowania gospodarcze, zmarł 17 VI 1642 r. (AK 4, k. 96 b–97; AK 5, k. 172). Dalsze dzieje kurii przedstawił F. Dittrich, op. cit., s. 684–689 oraz Z. Nawrocki, Kanonie, s. 115–117.

C. Kuria pod patronatem św. Piotra

Pierwszym znanym posiadaczem kurii (prawdopodobnie od 1547 r.) był Jakub Tymmermann, który zwolnił ją 28 IV 1562 r. (AK 1a, k. 48 b). 6 V 1562 r., kurię otaksowaną na 60 grzywien, optował Jan Leoman i zwolnił ją 4 X 1572 r. (AK 1a, k. 49). 4 X 1572 r. optował Michał Konarski (od 1582 r. kustosz), który posiadał kurię do śmierci 5 VI 1584 r. 22 VI 1584 r. otaksowano ją na 600 grzywien (AK 2, k. 51 b, 57 b, 58, 61, 64, 68 b, 69 b, 76). 3 VII 1584 r. optował Jan Kreczmer (od 6 V 1588 r. dziekan) i zwolnił 26 VII 1588 r., ponieważ optował kurię św. Michała (AK 2, k. 78, 78 b, 96). 22 V 1589 r. optował po tamtym Stanisław Makowiecki (kantor tytularny), który 4 II 1601 r. wystąpił z kapituły. 26 II 1601 r. kurię otaksowano po nim na 60 grzywien (AK 2, k. 99). 26 II 1601 r. kurię optował Henryk Hindenberg (AK 2, k. 119 b). Pomimo, że 5 VI 1615 r. optował K, tej nie zwolnił. 7 VI 1619 r. miał od północy sąsiadów: kurię św. Michała (B), zwolnioną po śmierci Fabiana Konopackiego, a dalej kurię św. Stanisława (A), zajmowaną przez Feliksa Konarskiego, zmarł 27 IX 1627 r. (AK 4, k. 33 b). 9 XI 1630 r. optował prepozyt Paweł Górnicki, który zmarł 8 III 1632 r. (AK 4, k. 146 b). Dalsze dzieje – F. Dittrich, op. cit., s. 689–690; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 117–119.

D. Kuria pod patronatem św. Józefa

Była to niezabudowana działka ogrodowa (area extra muros). 15 VI 1571 r. znajdowała się w posiadaniu Piotra Kostki, który zwolnił ją 8 II 1575 r. (w 1574 r. nominowany na biskupstwo chełmińskie) (AK 2, k. 36 b). 5 III 1575 r., działkę otaksowaną na 800 grzywien, objął Jan Hannow (area extra moenia inter curias vv. dominorum Joannis Leomanii custodis et Michaelis Konarski sita), zwolnił 9 XI 1579 r. (AK 2, k. 50 b, 58). 28 III 1581 r. optował Stanisław Hozjusz z Rubna (bratanek kardynała) i zwolnił 5 VI 1582 r. (AK 2, k. 64, 68 b). 28 VI 1582 r. optował Albert Lichtenhein i zwolnił 10 XI 1586 r. (area penes curiam v.d. Johannis Creczmeri Sitam – AK 2, k. 69 b, 88 b). 5 XII 1586 r. działkę optował tytularny prepozyt Mikołaj Kos i zwolnił 20 II 1602 r. (AK 2, k. 89, 124). 23 IX 1605 r. działkę (którą teraz zamiennie nazywano kurią), otaksowaną na 500 grzywien, optował Adam Steinhallen, który zmarł 29 XII 1613 r. (AK 2, k. 134 b, 135). Przed 23 I 1615 r. działkę optował Michał Bistram (zwalniając równocześnie K) i zwolnił 7 VI 1619 r. (AK 4, k. 33 b). 14 VI 1619 r. działkę otaksowaną na 200 grzywien optował Andrzej Zagórny (AK 4, k. 33 b). Według F. Dittricha, jeszcze w połowie XVIII w. działka była niezabudowana. Kurię zbudował tu dopiero Andrzej Józef Zagórny (1686–1690), jednak Z. Nawrocki znajduje tu, w obrębie zabudowań gospodarczych, obecność gotyckiej piwnicy (zob. plan). W dziedzińcu znajdował się zbiornik na wodę dostarczaną akweduktem. Dalej zob. F. Dittrich, op. cit., s. 691–692 i Z. Nawrocki, Kanonie, s. 117–119.

E. Kuria pod patronatem św. Pawła Apostoła

Pierwszym znanym posiadaczem kurii był Stanisław Hozjusz, który otrzymał kanonikat 27 VII 1538 r. (od 1539 r. kantor), zwolnił 4 XII 1545 r. i optował inną kurię (AK 2, k. 20 b). 4 XII 1545 r. kurię otaksowaną na 10 grzywien (!) optował Mikołaj Loka i zwolnił 12 VIII 1547 r., optując inną (AK 2, k. 20, 23 b). 1 V 1548 r., kurię wg poprzedniej taksy, optował Fabian Emmerich (lekarz okulista), który zmarł 26 X 1559 r. (AK 2, k. 24 b). 14 XI 1559 r., kurię otaksowaną na 300 grzywien, optował po tamtym Kacper Hannow, który zmarł 6 V 1571 r. (AK 2, k. 29 b, 35). 14 V 1571 r. kurię otaksowaną na 400 grzywien, optował Walenty Kuczborski (za pośrednictwem Jana Leomana), zmarł 4 X 1572 r. (AK 2, k. 35, 36 b–37). 4 X 1572 r. optował po tamtym kustosz Jan Leoman (zwalniając równocześnie kurię św. Piotra – C) i zwolnił 9 XI 1579 r. (AK 2, k. 36 b–37). 14 XI 1579 r. optował wg poprzedniej taksy Henryk Sempławski, zwolnił 28 V 1582 r. (AK 2, k. 58–58 b, 68 b). 5 VI 1582 r. kurię otaksowaną na 460 grzywien optował po tamtym Stanisław Hozjusz z Rubna (bratanek kardynała), który zmarł 5 XI 1587 r. (AK 2, k. 68 b). 23 IX 1587 r. kurię otaksowaną na 550 grzywien, optował po tamtym Stanisław Hozjusz z Bezdan (bratanek kardynała), zwolnił 20 IV 1588 r. (AK 2, k. 90 b, 91, 94–94 b). 24 III 1589 r., kurię otaksowaną na 500 grzywien, optował po tamtym Maciej Hein, który zmarł 21 X 1594 r. (AK 2, k. 94–94 b, 99 b, 100 b). 15 XI 1594 r., kurię otaksowaną na 600 grzywien, optował po tamtym Szymon Hannow, który zmarł styczniu 1602 r. (AK 2, k. 109). 14 II 1602 r., wg poprzedniej taksy, optował po tamtym Jan Falibowski (curia inter aream rev. d. prepositi et aream in qua extat caminus, czyli między D oraz F), zmarł 27 III 1603 r. (AK 2, k. 123 b). 6 V 1603 r. wg poprzedniej taksy, optował po tamtym Marcin Kołacki, który zmarł 28 VII 1608 r. (AK 2, k. 125 b). Między 28 VII 1608 r. a 20 V 1611 r. kurię optował Jan Rucki (zwolniwszy we wskazanym okresie działkę K). Według ustaleń F. Dittricha, po Janie Ruckim kurię posiadał Michał Remigiusz Łaszewski (od 1730 r. sufragan warmiński). On też zbudował tu kurię ok. 1680 r., współcześnie z rozbudową kurii św. Stanisława, gdyż obie wykazują zewnętrzne podobieństwo (F. Dittrich, op. cit., s. 692–693; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 122–124; AK C, nr 23, k. 1 – spis posiadaczy kurii w latach 1805–1867).

F. Działka Pistorii (area Pistoriae), później zwana Tusculum (Curia Tusculana)

Pierwszym znanym posiadaczem niezabudowanej działki był Jan Lubodzieski, który otrzymał kanonikat w 1547 r. (od 1551 r. biskup chełmiński), zwolnił 8 I 1560 r., optując inną (AK 2, k. 30 b). 5 IV 1560 r. optował po tamtym „pustą działkę” (aream desetam) Jan Langhannigk, zwolnił 21 II 1564 r., gdyż optował inną kurię (AK 1a, k. 30 b, 61 a). 21 III 1564 r. optował po tamtym „działkę, która niegdyś należała do historii” (area canonicalis, quae olim fuit pistoriae, extra moenia Ecclesiae) Samson Worein i zwolnił 22 IV 1573 r. (aream extra muros, quam Pistoriam appellant, AK 1a, k. 62 b). 22 IV 1573 r. optował po tamtym Henryk Sempławski i zwolnił 14 XI 1579 r. (AK 2, k. 48 b, 58–58 b). 31 XII 1579 r., „działkę zwaną Pistorią” (area, quam Pistoriam appellant) optował po tamtym Jan Kreczmer i zwolnił 7 IX 1582 r. (AK 2, k. 61, 72). 2 III 1583 r. po tamtym optował Stanisław Reszka (po instalacji 28 II 1583 r.), który zmarł 3 IV 1600 r. (Ak 2, k. 75 b). 6 VI 1600 r. optował po tamtym „kurię bez działki” (curiam sine aream) Jan Preuck i zwolnił 26 II 1601 r. (AK 2, k. 119). 26 II 1601 r. optował po tamtym Jan Falibowski. 4 II 1602 r. zwolnił „działkę na której sterczy komin” (area, in qua extat caminus, AK 2, k. 119 b, 123 b). 20 II 1602 r. optował Mikołaj Kos (od 1564 r. prepozyt tytularny), który zmarł 8 IX 1605 r. (AK 2, k. 124). 9 VII 1606 r. po śmierci tamtego optował Jakub Holtz i zwolnił 6 VII 1607 r. (AK 2, k. 142 b, 149). 6 VII 1607 r. Wawrzyniec Koch optował „działkę zwaną Pistoria” (aream Pistoriam dictam) i 3 III 1610 r. zrezygnował na rzecz innej kurii. 5 III 1610 r. otaksowano po nim na 150 grzywien curia r.d. Koch extra moenia ad cuminum (AK 2, k. 149, AK 3, s. 2). 5 III 1610 r. optował po nim Łukasz Bratkowski, który zmarł 19 VIII 1629 r. Wymieniona w poprzednim zapisie kuria znajdowała się w stanie ruiny. 4 VI 1632 r. kapituła domagała się od spadkobierców zmarłego 100 grzywien rekompensaty pro reparatione curiae ruinoris (AK 3, s. 2, AK 5, k. 178 b). 4 VI 1632 r. optował kustosz Wacław Kobierzycki, który zmarł 20 VII 1643 r. (AK 5, k. 178 b). Dalej por. F. Dittrich, op. cit., s. 684 i Z. Nawrocki, Kanonie, s. 124.

G. Kuria pod patronatem św. Ludwika

Pierwszym znanym posiadaczem kurii był od 22 IV 1573 r. Samson Worein (od 1584 r. kustosz), który zmarł 13 VI 1586 r. (AK 2, k. 54 b). 28 VI 1586 r. otaksowano na 800 grzywien „kurię za murami, od strony mostu” (curia extra moenia versus pontem); most biegł ukosem od barbakanu przy bramie południowej (zwanej wówczas Bramą Mniejszą) w stronę kurii (AK 2, k. 83). 28 VI 1586 r. kurię optował po tamtym, kantor Henryk Sempławski (od 21 VII 1586 r. kustosz), który zmarł 30 V 1595 r. (AK 2, k. 83). 23 VI 1595 r., kurię otaksowaną po śmierci poprzednika na 800 grzywien, optował Paweł Górnicki (od 1606 r. prepozyt), zrezygnował 9 XI 1630 r. (AK 2, k. 110, AK 4, k. 146 b). 19 IV 1631 r. Andrzej Łysakowski optował „pustą działkę z ogrodem śp. prepozyta” (aream desertam cum horto quondam domini praepositi), zwolnił 20 XI 1631 r. (AK 4, k. 150 b, AK 5, k. 166). O dalszych losach kurii – F. Dittrich, op. cit., s. 693; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 125.

H. Kuria pod patronatem NMP Wniebowziętej (tzw. Curia Nycziana)

Pierwszym znanym posiadaczem był Maurycy Ferber (bratanek biskupa), który rezydował przy katedrze od 1538 r., zwolnił kurię 6 IX 1545 r., gdyż optował inną (pół roku przed śmiercią; AK 2, k. 20 b). 4 XII 1545 r., za 10 grzywien optował Stanisław Hozjusz (od 1539 r. kantor), zwolnił 5 VIII 1547 r. (AK 2, k. 20 b). 5 VIII 1547 r. optował po tamtym Jan Hannow (od 1546 r. kanonik), który zmarł 23 I 1575 r. (AK 2, k. 23). 8 II 1575 r. optował po tamtym Piotr Kostka (w 1574 r. nominat królewski na biskupstwo chełmińskie, od 4 IX 1575 r. biskup), zwolnił 2 X 1579 r. i poddał opcji (AK 2, k. 50 b, 54 b). 23 X 1579 r. kurię otaksowaną na 750 grzywien optował Jan Rosenberg, który zmarł 24 II 1588 r. (AK 2, k. 55). 26 III 1588 r. kurię otaksowaną na 800 grzywien, optował Sebastian Kromer, który zmarł 10 VI 1605 r. (AK 2, k. 92, 92 b). 27 VI 1605 r., kurię otaksowaną na 850 grzywien, położoną „między kuriami Stanisława Hozjusza i Pawła Górnickiego” optował Jan Preuck, który posiadał ją 26 lat –do śmierci 16 IX 1631 r. (AK 2, k. 131). 20 XI 1631 r. optował Andrzej Łysakowski, który w 1632 r. otrzymał zezwolenie na drewno dębowe dla zabudowań gospodarczych, zmarł 21 IV 1635 r. (AK 5, k. 166, 172). Dalsze dzieje – F. Dittrich, op. cit., s. 694–695; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 125–128.

J. Kuria pod patronatem św. Ignacego

Pierwszym znanym posiadaczem był Achacy Trenck, kanonik od 1523 r., od 26 XII 1545 r. dziekan. 6 III 1545 r. przyznano mu część działki przylegającej od zachodu (K) – „aż po ogród Jana Hannowa”, zmarł 13 III 1551 r. (AK 2, k. 17 b, 18, 27). 21 III 1551 r., kurię otaksowaną 20 III 1551 r. na 100 grzywien, optował Kacper Hannow, zwolnił 14 XI 1559 r. (AK 2, k. 28 b, 29 b). 14 XI 1559 r., kurię otaksowaną na 150 grzywien, optował przez pełnomocnika Krzysztof Konarski, jednak opcję anulowano (nie uzyskał kanonikatu; AK 2, k. 29 b, 30). 8 I 1560 r. po Kacprze Hannowie, optował Jan Lubodzieski (od 1552 r. biskup chełmiński), który zmarł 24 III 1562 r. (AK 2, k. 30 b). 28 IV 1562 r., kurię otaksowaną 14 IV 1562 r. na 135 grzywien, optował Jakub Tymmermann, który zmarł 12 V 1582 r. (AK 1a, k. 46 b, 48 b). 28 V 1582 r. kurię otaksowaną na 500 grzywien, optował Henryk Sempławski (od 7 V 1586 r. kantor, od 21 VII 1586 r. kustosz), zwolnił 28 VI 1586 r. (AK 2, k. 66, 67, 83). 23 VII 1586 r., wakującą kurię apud aream Multarum Fenestrarum (obok K), otaksowaną na 500 grzywien, optował dziekan Eggert Kempen, który zmarł 20 IV 1588 r. (AK 2, k. 88). 20 IV 1588 r. kurię otaksowaną na 450 grzywien – która sąsiaduje z działką Multarum Fenestrarum qua est extra moenia et areae Multarum Fenestrarum contigua (przyległa do K) optował Stanisław Hozjusz z Bezdan (bratanek kardynała), który zmarł 27 IV 1611 r. (AK 2, k. 94). 20 V 1611 r. kurię „najbliższą wobec kurii zwanej Multarum Fenestrarum”, otaksowaną na 600 grzywien, optował Jakub Holtz, który 7 V 1612 r. wpłacił pierwszą ratę w kwocie 300 grzywien, zmarł 24 XII 1619 r. (AK 3, s. 11, 18). 10 I 1620 r. kurię otaksowaną na 600 grzywien, optował Albert Rudnicki (od 1633 r. prepozyt), zwolnił 16 IV 1632 r. Jego wakującą kurię 4 VI 1632 r. otaksowano na 800 grzywien (AK 4, k. 36; AK 5, k. 176, 178 b). Późniejsze dzieje – F. Dittrich, op. cit., s. 695–696; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 128–131.

K. Działka zwana Multarum Fenestrarum później Centum Fenestrarum

6 III 1545 r. przyznano Achacemu Trenckowi (od 26 XII 1545 r. dziekan) „część gruntów, które sąsiadują z jego kurią poza murami”. Ponieważ posiadał on aktualnie kurię św. Ignacego (J), zatem przyznane grunty musiały należeć do pustej działki, o której mowa. Koncesja ważna była dożywotnio – zmarł 13 III 1551 r. (AK 2, k. 17 b–18). W 1567 r. uzyskał kanonikat Bartłomiej Plemięcki i zapewne wtedy optował tę działkę „wraz z ogrodem”, zwolnił ją 21 VIII 1571 r. (AK 2, k. 42). 21 VIII 1571 r. „ogród wraz z pustą działką, zwolniony przez kanonika Plemięckiego” (hortum cum area deserta) optował Jan Rosenberg i zwolnił 4 X 1572 r. (AK 2, k. 42). 4 X 1572 r. optował Henryk Sempławski (kanonikat od 3 VII 1571 r.) i zwolnił 22 IV 1573 r. (AK 2, k. 48 b). 22 IV 1574 r., hortum cum area deserta, optował po tamtym Jan Hannow (kanonikat od 22 IV 1573 r.), zwolnił 5 III 1575 r. (AK 2, k. 50, 51 b). 26 VII 1577 r., aream canonicalem desertam, optował Baltazar Niemcz (instalowany 21 IV 1576 r.) i zwolnił 18 XII 1579 r. (AK 2, k. 54, 60). 31 III 1581 r. „działkę kanoniczną wraz z ogrodem” optował Albert Lichtenhein i zwolnił 28 VI 1582 r. (AK 2, k. 64, 69 b). 7 XI 1583 r. optował tytularny prepozyt Mikołaj Kos (po instalacji 20 I 1583 r.) i zwolnił 3 VII 1584 r. (AK 2, k. 75 b, 78–78 b). 30 VII 1587 r. Sebastian Kromer (po instalacji 27 XI 1586 r.) optował „pustą działkę z należącym do niej ogrodem” i zwolnił 26 III 1588 r. (AK 2, k. 89 b, 92 b). 2 IV 1590 r. Jan Worein optował aream curia vacatem quae est ultima in latere australi vocaturque vulgo Curia Multarum Fenestrarum, zwolnił 19 III 1593 r. (AK 2, k. 102). 19 III 1593 r. optował Paweł Górnicki (od 1606 r. prepozyt) i zwolnił 23 VI 1595 r. (AK 2, k. 110). 6 VI 1597 r. działkę ocenioną na 15 grzywien (!) optował Jan Pisiński (instalowany 20 VII 1596 r., od 1601 r. kantor) i zwolnił 6 V 1603 r. (AK 2, k. 114 b). 6 V 1603 r. optował Albert Biliński i zwolnił 29 VI 1604 r. (AK 2, k. 125 b–126). 23 III 1607 r., area et hortus optował Wawrzyniec Koch (po instalacji 6 III 1606 r.) i zwolnił 6 VII 1607 r. (AK 2, k. 147 b, 148 b). 13 VII 1607 r. optował po tamtym Michał Bistram (po instalacji 12 III 1607 r.) i wkrótce zwolnił (AK 2, k. 150). 20 V 1611 r., opuszczoną działką zaopiekował się Henryk Hindenberg (AK 3, s. 11), 3 VI 1611 r. otaksowana została curia vacua, na 15 grzywien. 5 VI 1615 r. curiam Multarum Fenestrarum dictam, optował kantor Henryk Hindenberg (AK 3, s. 11). 3 VI 1611 r. otaksowana została curia vacua, na 15 grzywien. 5 VI 1615 r. curiam Multarum Fenestrarum dictam optował kantor Henryk Hindenberg (choć zatrzymał dotychczas posiadaną – C), zmarł 27 IX 1627 r. (AK 4, k 9). 16 IV 1632 r. działkę (z kurią ?), otaksowaną na 300 grzywien, optował prepozyt Albert Rudnicki (AK 5, k. 176). O dalszych dziejach – F. Dittrich, op. cit., s. 697, 703; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 131.

L. Kuria pod patronatem św. Andrzeja (naprzeciwko pałacu biskupiego, przy drodze do Braniewa)

Pierwszym znanym posiadaczem tej kurii był Marcin Kromer, od 1551 r. kanonik, od 1552 r. kantor. Brak śladów, aby zmieniał kurie, istnieje zatem wysokie prawdopodobieństwo, że tę posiadał jako jedyną do czasu, zanim objął biskupstwo jako biskup koadiutor Stanisława Hozjusza (od 2 VI 1570 r.). 25 VII 1571 r. Marcin Kromer zwolnił „kurię na wzgórzu, w pobliżu drogi do Braniewa” (curiam in monte iuxta via Braunsbergensem), „kurię położoną na wzgórzu od strony szpitala” (curiam sitam in monte, quod hospitale spectat, AK 2, k. 40, 41 b). 25 VII 1571 r. optował po tamtym Bartłomiej Plemięcki i zwolnił 14 XI 1579 r. na skutek rezygnacji z kanonikatu. Kurię po nim otaksowano na 170 grzywien (AK 2, k. 59). 18 XII 1579 r. optował po tamtym Baltazar Niemcz (AK 2, k. 60). 13 IX 1593 r. per decessum Niemcza, kurię otaksowano na 80 grzywien i optował ją Tomasz Treter (od 1595 r. kustosz) (AK 2, k. 107). 29 VI 1604 domus canonicalis reverendi domini Treteri (AK 2, k. 129), zmarł 11 II 1610 r. 3 III 1610 r. kurię po nim, otaksowaną na 500 grzywien, „położoną poza murami od strony wschodniej, naprzeciwko kurii biskupiej” (extra moenia sitam, versus orientem, ex opposito curiae episcopalis) optował Wawrzyniec Koch (AK 3, s. 2), który zmarł 29 III 1626 r. W dniu 6 IV 1626 r. kurię po nim otaksowano na 500 grzywien; znajdowała się „w złym stanie, brama złamana”. Tegoż dnia optował kurię Andrzej Treptau, który tu zmarł 25 V 1626 r. (AK 4, k. 125, 127, 127 b). Dalsze dzieje – por. F. Dittrich, op. cit., s. 703–705; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 133–134.

M. Kuria pod patronatem św. Jana Nepomucena (naprzeciwko prezbiterium i kapitularza)

Wskutek wojny z lat 1519–1521 mowa jest tylko o pustej działce, zwanej area domini episcopi extra muros. 18/19 X 1521 r. optował Jan Tymmermann i zwolnił 13 XI 1523 r., optując inną (AK 1a, k. 29 b, 30). 13 XI 1523 r. optował po tamtym Achacy Freundt (AK 1 a, k. 30). Dalej brak danych. 4 X 1572 r. optował Jan Rosenberg i 23 X 1579 r. zwolnił „działkę na wzgórzu w rejonie kapitularza, sąsiadującą z kurią Plemięckiego na zewnątrz murów” (area in monte e regione domus capitularis…) (AK 2, k. 55). 9 XI 1579 r. optował po nim Jan Hannow junior i zwolnił 7 IX 1582 r. (AK 2, 58, 72). 7 IX 1582 r. optował Jan Kreczmer i zwolnił 3 VII 1584 r. area extra moenia, quae olim curia episcopalis fuit nuncupata (AK 2, k. 72, 78, 78 b). 3 VII 1584 r. optował po nim Mikołaj Kos i zwolnił 5 XII 1586 r. area et horto quae olim episcopalis curia nuncupata fuit (AK 2, k. 78, 78 b, 89). 22 I 1587 r. optował po nim Tomasz Treter i zwolnił 13 IX 1593 r. gdyż optował inną (AK 2, k. 89 b). 17 IX 1593 r. optował po nim Piotr Tylicki i zwolnił 6 VI 1600 r. (AK 2, k. 107). 6 VI 1600 r. optował po tamtym Jan Falibowski area cum hortum i zwolnił 26 II 1601 r. (AK 2, k. 119), 26 II 1601 r. optował po tamtym Marcin Kołacki i zwolnił 6 V 1603 r. curia deserta, którą po nim optował tegoż dnia kantor Jan Pisiński (AK 2, k. 125 b). Zwolnił 10 VI 1604 r., gdyż optował B. 29 VI 1604 r. Albert Biliński optował kurię civitati proximam, in qua tria celaria murata existint (AK 2, k. 129). 6 VII 1607 r. Jakub Holtz (instalowany 19 V 1606 r.) optował po tamtym hortum et horreum extra moenia, in monte iuxta civitatem. 20 V 1611 r. zwolnił, optując inną (AK 2, k. 149; AK 3, s. 11). 7 V 1612 r. Feliks Konarski optował po tamtym; 1 VI 1613 r. w jego kurii „położonej najbliżej kurii Kocha” (M) są rozkradane kamienie i cegły z fundamentów i przemycane do miasta (AK 3, s. 18, 33). Zwolnił po 23 V 1614 r., gdyż optował A. 29 XII 1631 r. Jerzy Marquardt (instalowany w 1630 r., rozpoczął rezydencję 6 VII 1631 r.) prosił kapitułę, aby mu pozwoliła in area deserta episcopali, stabulum collocare; nie chce płacić taksy, ponieważ przed wojną to miejsce absque ulla taxa gratis semper datur fuerit, na co też kapituła przystała (AK 5, k. 171). W 1632 r., podobnie jak inni, którzy o to prosili, otrzymał drewno dębowe na budowę pomieszczeń gospodarczych (AK 5, k. 172). Dalsze dzieje – F. Dittrich, op. cit., s. 581, 703; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 132–133.

N. Kuria B.M.V. ad cornu Ewangelii (pod wzgórzem od strony północnej, naprzeciwko młyna)

F. Dittrich zalicza ją do najstarszych kurii zewnętrznych; wzmiankowana w 1438 r. jako kuria prope molendinum (op. cit., s. 570). Jednak dopiero pierwszym znanym jej posiadaczem był Jan Hannow (junior), kanonik od 1573 r., który zmarł 21 V 1588 r. Po jego śmierci (ultimae possessoris). 5 VIII 1588 r. kurię otaksowano na 800 grzywien. 25 I 1590 r. optował jego brat Szymon Hannow (instalowany 22 V 1589 r.), była to curia infra montem, ad viam publicam Elbingum, ex adverso molendino posita (AK 2, k. 100, 100 b). Zwolnił 15 XI 1594 r. i tego dnia optował po nim Henryk Hindenberg (rezydujący we Fromborku od 27 III 1594 r.). Zwolnioną przezeń 26 II 1601 r. kurię (curia interiora ad molendinum sita), otaksowaną na 800 grzywien, optował tegoż dnia Jan Preuck (AK 2, k. 109, 109 b, 119 b) i zwolnił 27 VI 1605 r. (AK 2, k. 131). 29 V 1606 r. optował po nim Samuel Knuth (instalowany 15 III 1606 r.); była to kuria extra moenia, ad fluvium Baude sita, którą zwolnił 30 X 1605 r. (AK 2, k. 140 b, 143). 13 XIII 1606 r. optował po nim Jan Rucki (30 VI 1607 r. kapituła zleciła budowę spichlerza ad pedem montis, circa via Elbingensi, aliquae distantiae a curia rev. d. Joannis Rucki; AK 2, k. 144 b, 148, 148 b). Zwolnił przed 20 V 1611 r. i optował po nim Michał Bistram, który zwolnił tę kurię przed 23 I 1615 r. Tegoż dnia (cessione r.d. Michaelis Bistram) optował kurię Albert Rudnicki (instalowany 24 XII 1614 r.), według taksy 700 grzywien (AK 4, k. 6). Zwolnił kurię 10 I 1620 r. (optował bowiem H). Dalsze dzieje. – F. Dittrich, op. cit., s. 698–699; Z. Nawrocki, Kanonie, s. 134.

[1] Statuty z ok. 1489 r. – cyt. Spicilegium Copernicanum, wyd. F. Hipler, Braunsberg 1873, s. 246–265.

[2] E. Brachvogel, Das Coppernicus – Dienst im Dom zu Frauenburg, Zeitschrift für de Geschichte und Altertumskunde Ermlands (= ZGAE), t. 27, 1942, s. 569.

[3] Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (=AAWO), AK 51, k. 26 b, cyt. za E. Brachvogel, op. cit., s. 570.

[4] Por. J. Sikorski, Wieża, dom i obserwatorium fromborskie Mikołaja Kopernika oraz jego folwarki, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (=KMW), 1669, nr 4, s. 620, 622, 632–637.

[5] Por. Die Statuten des Domkapitels von Frauenburg aus dem Jahre 1532 und ihre Novellierungen, wyd. W. Thimm, ZGAE, t. 36, 1972. Dwie inne kopie: AAWO, II, nr 7, s. 1–43 oraz Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 1295, k. 342–425.

[6] J. Sikorski, op. cit., s. 619–644.

[7] Brak orientacji w tych sprawach: L. Prowe, Nicolaus Coppernicus, t. 1, cz. 2, Berlin 1883, s. 20; E. Brachvogel, Die Sternwarte das Coppernicu su Frauenburg, ZGAE, t. 27, 1941, s. 338; H. Zins, Kapituła fromborska w czasach Mikołaja Kopernika, KMW, 1959, nr 4, s. 415–416; T. Glemma, Piotr Kostka. Lata młodzieńcze i działalność polityczna 1532–1595, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 61, z. 2, Toruń 1959; J. Pagaczewski, Duńska ekspedycja astronomiczna na Warmię w roku 1584, KMW, 1964, nr 1, s. 26; tenże, Obserwatoria Mikołaja Kopernika na Warmii, Olsztyn 1967, s. 44.

[8] Por. W. Stopiński, Poszukiwanie pierwszego obserwatorium astronomicznego Mikołaja Kopernika we Fromborku metodą elektrycznooporową, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1968, nr 3; tenże, Frombork – mons ante castrum – 1966, Komentarze Fromborskie, 1970, z. 3, s. 135–149; J. Kruppé, Problematyka i wyniki dotychczasowych badań archeologicznych na wzgórzu katedralnym, Komentarze Fromborskie, 1969, z. 2, s. 57–85.

[9] F. Dittrich, Der Dom zu Frauenburg, ZGAE, t. 18, 1913, s. 567–708.

[10] Z. Nawrocki, Kanonie zewnątrz murów obronnych we Fromborku, Komentarze Fromborskie, z. 3, Olsztyn 1970, s. 111–134.

[11] Situationsplan von der Kathedralkirche und den dazu gehoerigen curien in Frauenburg vermessen im Jahre 1837 durch Rehefeld, AAWO, reprod.: J. Sikorski, op. cit., s. 621; Kopernik na Warmii, Olsztyn 1973, po s. 88.

[12] Por. Z. Nawrocki, Kurie zewnętrzne we Fromborku w XVI wieku (Studium architektury i ukształtowania terenu), Rocznik Olsztyński, t. 12/13, Olsztyn 1981, s. 9–16.

[13] Por. J. Sikorski, op. cit., s. 627.

[14] O mieszkańcach tej kurii i jej związku z Kopernikiem, por. J. Sikorski, op. cit., s. 640–644.

[15] V. Röhrich, Ermland im dreizehnjährigen Städtekriege, ZGAE, t. 11, 1897, s. 204, 207, 208, 215–227, 231, 232.

[16] AAWO, AK 1a, k. 19 b.

[17] Por. rzuty piwnic gotyckich na załączonym planie.

[18] F. Dittrich, op. cit., s. 568, 690.

[19] Kopernik wpłacił 75 grzywien jako pierwszą ratę, zaś pozostałe 100 grzywien spłacić miał w dwóch ratach rocznych – AAWO, AK 1a, k. 23 b; cyt. J. Sikorski, op. cit., s. 640.

[20] Z. Nawrocki, Kurie zewnętrzne, s. 11, 13.

[21] AAWO, AK 2, k. 14 b (1 VI 1543).

[22] Ibidem, k. 21 (11 XII 1545).

[23] Ibidem, k. 28; AK 1a, k. 70 – cyt. J. Sikorski, op. cit., s. 642–644.

[24] Z. Nawrocki, Kanonie, s. 115.

[25] Reprod. tekstu dziennika – J. Pagaczewski, Obserwatoria, s. 71.

[26] AAWO, AK 2, k. 88, 88 b, 105, 107 b, 108, 143.

[27] Ibidem, k. 143.

[28] AAWO, AK 4, k. 36 b.

[29] F. Dittrich, op. cit., s. 690–691.