Historia miasta Korsze

Pierwotnie było to jedno z licznych pruskich dóbr służebnych, jakie Zakon Krzyżacki zakładał w połowie XVI w. wokół zamków z obowiązkiem wystawiania pocztów zbrojnych i pełnienia służby wywiadowczej na każde wezwanie. W 1341 r., a więc w okresie, gdy zbudowano już silny zamek komturski w Sątocznie, mowa jest o pruskim polu osadniczym Cohorsen. Stąd wywodzi się nazwa osady, która w języku pruskim brzmiała Karsens albo Kors, co w pokrewnym języku litewskim znaczy “orzech laskowy” (“karšis”, “karše”). Mniej prawdopodobnym jest wywód nazwy od pruskiego bożka urodzaju Kurche. Przyjmuje się, że po bitwie grunwaldzkiej, która zadała ogromne straty tutejszemu rycerstwu, majątek wrócił do rąk zwierzchności jako pusty. Powtórnie został nadany w 1418 r., rycerzowi frankońskiemu von Koenigsegg. Ród ten posiadał później na terenie Prus bardzo liczne majątki, a jego przedstawicieli spotyka się bądź to w gronie radców wielkiego mistrza w Sępopolu (1523 r.), bądź na urzędzie nadradcy książęcego (1641-1653) oraz starostów Olecka, Pisza, Ełku, Nidzicy, Węgorzewa i Rynu. W 1673 r. mamy też Fabiana Ottona von Koenigsegga – pułkownika wojska polskiego. Na początku XVIII w. ród ten wygasł. Majątek uzyskał kombatant wojny siedmioletniej, Belg z pochodzenia, podporucznik von Fresin (także de Fresin). W 1734 r. zbudował w Korszach pierwszą szkołę, do czego zobowiązywał go dekret królewski. Szkoła stanęła przy gościńcu miedzy dworem a folwarkiem, niedaleko skrzyżowania z traktem biegnącym na północ. Fresin skupował także okoliczne majątki – Podlechy, Studzieniec, Słępy i Romankowo koło Sępopola, dokąd przeniósł swą rezydencję, później także Piaskowiec, Poganowo oraz Zalesie Kętrzyńskie. Decydującym czynnikiem dla rozwoju Korsz była rozpoczęta w 1863 r. budowa prywatnej linii kolejowej Królewiec – Ełk. W 1866 r. uruchomiony został odcinek z Królewca do Bartoszyc, w roku następnym przedłużony – poprzez Korsze – do Kętrzyna. Pierwszy pociąg wjechał na tutejszą stację 1 listopada 1867 r. Z dniem 8 grudnia 1868 r. czynny był odcinek do Ełku, zaś 11 listopada 1871 r. – do stacji końcowej w Prostkach pod Grajewem. Zabudowa powstawała wzdłuż drogi wytyczonej równolegle do torów kolejowych, po ich stronie południowej. Zbudowano tam, obok dworca kolejowego, budynki o konstrukcji szkieletowej, przeznaczone dla rodzin kolejarskich, odpowiednie budynki gospodarcze oraz wieżę wodną z pompami stacyjnymi dla obsługi parowozów. W tym rejonie także stanęły 3 baraki dla robotników sezonowych, werbowanych na Mazowszu do prac polowych w majątkach, którzy przechodzili tu przymusową kwarantannę – zwłaszcza w okresach związanych z epidemią cholery. Baraki rozebrano dopiero w 1914 r. Szczególne położenie Korsz – niemal dokładnie w środkowym punkcie geometrycznym całych Prus (Wschodnich i Zachodnich) – przesądziło o wyborze tej miejscowości jako węzła kolejowego, w związku z budową przez rząd pruski linii z Torunia przez Olsztyn do Gierdaw (dziś: Żeleznodorożnyj) i dalej do Wystruci. Gdy zatem 27 grudnia 1871 r. przejechał na tej linii przez Korsze pierwszy pociąg, stało się faktem, iż Korsze były z tą datą rzeczywistym węzłem kolejowym o istotnym znaczeniu – także i militarnym – dla całych Prus. Właściwie też od tej dopiero chwili datuje się szybki rozwój przestrzenny i ludnościowy osady, której nigdy tu przedtem nie było, a która pojawiła się obok znanego tylko pod tą nazwą folwarku z dworem szlacheckim i wsią folwarczną. Jeszcze w 1820 r. istniało tu tylko 15 chałup i zamieszkiwało 114 osób, właściciel majątku zaś przeniósł już swoją rezydencję do Romankowa. Przy majątku był młyn wodny. W 1889 r. do zespołu majątkowego Korsze, Podlechy i Piaskowiec, należały łącznie 703 ha gruntów, w tym 82 ha lasu. W Korszach rezydował zarządca. Tymczasem w osadzie, powstającej poprzez wykup odpowiedniej części gruntów od właściciela majątku, zachodziły istotne zmiany. W pierwszym rzędzie więc, wraz z węzłem kolejowym, powstawał też węzeł drogowy. Na początku lat siedemdziesiątych, poza istniejącymi połączeniami drogowymi do Bartoszyc i Kętrzyna, zbudowano szosy w kierunku Reszla-Mrągowa, Sępopola, Barcian-Srokowa-Węgorzewa. W 1874 r. uruchomiono odcinek południowy linii kolejowej z Wystruci przez Korsze do Olsztyna-Torunia i dalej do Berlina. Infrastruktura kolejowa stymulowała rozwój osady. Istniała już nie jedna, lecz dwie osobne stacje kolejowe naprzeciwko siebie, oddzielnie dla linii prywatnej i państwowej. Ta ostatnia miała bardziej obszerny dworzec oraz szerokie, zadaszone i przeszklone perony. Przestrzeń pomiędzy starymi i nowymi parami torów wybrukowano i pozostał tam urząd pocztowy. Od strony południowej zbudowano rampy przeładunkowe z prowadnicami dla zwierząt hodowlanych, na użytek majątków. Poważnym utrudnieniem, któremu nie potrafiono też zaradzić w przyszłości, był 30-metrowej długości przejazd kolejowy przez torowiska, na uczęszczanej szosie północ-południe. W pobliżu folwarku i grobli młyńskiej zbudowano wieżę wodną, w pewnym sensie unikatową, ponieważ łączyła w sobie funkcje biurowo-mieszkalne, zaś na szczycie był zbiornik na wodę o średnicy 5 m oraz trzymetrowej wysokości. Później na tym miejscu, po rozbiórce wieży, zbudowano lokomotywownię z obrotnicą. Już u schyłku stulecia Korsze nabrały cech miejskich. W 1900 r. liczyły 490 stałych mieszkańców i były drugą co do wielkości, miejscowością w powiecie kętrzyńskim. Wiele osób dojeżdżało tu z okolic. Zatrudnienie dawały hotele, rzemiosło i drobne zakłady produkcyjne. W miejscu pierwszej poczty zbudowano rzeźnię. Powstała spółdzielnia mleczarska ze skupem i przetwórstwem. Istniała apteka, osiedlili się lekarze. Przed pierwszą wojną światową, na odległej o 3 km Sajnie, zbudowano ujęcie wodne ze stacją pomp, które napełniały zbiorniki na trzech wieżach wodnych. W 1901 r., w związku z dwóchsetną rocznicą powstania królestwa pruskiego, skarb państwa ufundował w Korszach “Kościół Jubileuszowy”. Zbudowano go w najwyższym punkcie osady, od strony południowej i poświęcono w 1903 r. Równocześnie też, w 1902 r., niemal w samym środku osady, zbudowano kościół katolicki. W 1912 r., właściciel majątku Kałmy von Skopnik (legitymujący się polskim rodowodem szlacheckim i herbem Trąby), odsprzedał tutejszej gminie całą południową część gruntów, przylegających od strony północnej do dworca i torowiska 9ok. 163 ha). Dzięki temu zyskano cenne tereny budowlane, położone wzdłuż osi wylotowej na północ. Strategiczny charakter węzła wykorzystywany był przez armię pruską, która wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej urządziła na terenie przydworcowym centrum żywnościowo-zaopatrzeniowe dla transportów wojskowych. Z inwazją rosyjską wiązały się poważne zniszczenia – spalono dworzec, pocztę i hotele, spłonęło też kolejowe składowisko węgla, wysadzono w powietrze wieże wodne. Całkowita odbudowa zniszczeń nastąpiła do 1919 r. Zbudowano jeden budynek dworca (w 1884 r. prywatna linia kolejowa została przejęta przez państwo). Po stronie północnej – na dawnych gruntach majątkowych – zarząd kolei zbudował dużą kolonię domków jedno- i dwurodzinnych. Powstała bardziej unowocześniona wieża ciśnień (ze zbiornikiem o pojemności 500 metrów sześciennych), zbudowano nową stację rozrządową i nowe składowisko węgla. jedną z osobliwości Korsz była – przed 1914 r. – restauracja dworcowa, która zdolna była w ciągu 10-minutowego postoju pociągu berlińskiego zaopatrzyć wszystkich chętnych w grochówkę na wędzonej szynce, która zasłynęła szeroko w Niemczech, jako smaczny i posilny “ein Topf” (obiad w jednym garnku). Drugą osobliwością była Wschodniopruska Szkoła Pszczelarska – jedna z dwóch na terenie Niemiec, założona w 1930 r. i prowadząca nie tylko nauczanie, ale także szeroko zakrojone poradnictwo. W latach dwudziestych zbudowano też, w innym miejscu, budynek poczty, a także zakład impregnacji słupów telegraficznych i elektrycznych, dysponujący własnym tartakiem, w którym je produkowano. W 1925 r. liczba ludności Korsz przekroczyła 2,5 tys. osób, w 1934 r. wynosiła 2 813 osób, a w 1939 r. – 3 042 osoby. Zbudowano gmach 18-klasowej szkoły dla 630 uczniów oraz kino na ponad 500 miejsc. Przy jednym z osiedli urządzono park ze stadionem sportowym oraz basenem kąpielowym, który w okresach zimowych służył jako lodowisko. Wielkie zasługi w tym względzie przypisywano przewodniczącemu rady gminnej, Rudolfowi Chlebowiczowi. On wyposażył miasto w wodociąg, kanalizację i oświetlenie uliczne. Krótko przed ostatnią wojną uległ parcelacji sąsiadujący z Korszami od południowego wschodu majątek Olszynka, będący własnością Paula Żywca (Zywietz). Część jego gruntów przylegających do Korsz, włączono w obręb administracyjny miasteczka i już przed wojną zbudowano tam osiedle. Wdzięczną pamięć okazano ostatniemu dziedzicowi na Korszach, Georgowi von Fresinowi, który zmarł bezpotomnie, zaś teren jego folwarku, całkowicie rozparcelowanego, w poważnej części przypadł Korszom. Mianowicie ulicę wiodącą do dworu nazwano Georgenstrasse. Ostatnia wojna przyniosła wiele zniszczeń, ponieważ Korsze były bronione przez cofające się niemieckie oddziały pancerne. W okresie walk 28 stycznia, niemieckim punktem dowodzenia była chwilowo stara szkoła na południowym krańcu Korsz. Spośród 330 budynków, spłonęło 28, w tym nowa szkoła, hotele, bank, wieża ciśnień. Dworzec i mleczarnia przetrwały – wszelako wszystkie urządzenia mleczarni zostały zdemontowane przez Rosjan i wywiezione. Rejon apteki i sąsiadującej z nią stolarni zamieniono w obóz przejściowy dla ludności cywilnej, którą następnie wywieziono na Syberię. Według polskich szacunków, wojna przyniosła Korszom 40% zniszczeń – doszły bowiem do tego zniszczenia późniejsze, spowodowane przez stacjonujące wojsko sowieckie. Dopiero bowiem 27 kwietnia 1945 r. miejscowość została przekazana polskim władzom cywilnym. Pierwszymi osadnikami byli kolejarze, delegowani przez PKP z Warszawy i Białegostoku, którzy przybyli tu z rodzinami. Uruchomili oni nie tylko urządzenia kolejowe, ale też szkołę (w dawnym hotelu). Jeszcze przed końcem 1945 r. uruchomiono też pocztę oraz otwarto punkt felczerski, przekształcony później w ośrodek zdrowia. W 1946 r. Korsze liczyły 1000 mieszkańców. Powstała spółdzielnia “Korszynianka”, która posiadała masarnię, dwie piekarnie oraz wytwórnię wód gazowanych, zaś wytwarzane przez siebie produkty sprzedawała w dwóch sklepach. Tutejsza szkoła posiadała 13 nauczycieli. Powstała biblioteka wiejska oraz kino. W 1947 r. wieś liczyła 1 832 mieszkańców, zaś w 1960 r. – 3 898 mieszkańców. Z dniem 1 stycznia 1954 r. Korsze uzyskały prawa osiedla, zaś 22 lipca 1962 r. – prawa miejskie. W 1973 r. węzeł kolejowy zatrudniał około 1500 osób i podobnie jak niegdyś, był istotnym czynnikiem miastotwórczym. Wielką rolę odgrywały też w Korszach – mleczarnia, filia państwowego ośrodka maszynowego (specjalność – naprawa kombajnów zbożowych), a zwłaszcza – uruchomione 1 października 1953 r. – Olsztyńskie Zakłady Sieci Rybackich, których wyroby trafiały na rynki zagraniczne. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Korsze stały się siedzibą urzędu miejsko-gminnego.